درس هایی ماندگار از کفش های کهنه یک حاکم ...
یکی از راه هایی که می تواند کمک شایانی به گسترش عدالت و مقابله با فساد در جامعه اسلامی کند بهره گیری واقعی از سیره و روش حضرت علی(ع) در حکومت داری است. برای امیرالمومنین کسب قدرت و حکومت هیچ ارزشی نداشت بلکه مهم عمل به قرآن وسنت پیامبر بود. برای حضرت مهم پیاده سازی حق و عدالت و مبارزه با ستم و ستمگری بود.
در مرام حضرت علی(ع) دست یابی به قدرت به ذات فاقد ارزش است. اشاره به یک داستان می تواند در افزایش آگاهی نسبت به فلسفه و نگاه حضرت به حکومت کمک کننده باشد. عبدالله بن عباس می گوید: روزی خدمت حضرت رسیدم. امام که به وصله زدن کفش اشتغال داشت فرمود: «این کفش پاره که مشغول وصله زدنش هستم از حکومت بر شما برایم دوست داشتنی تر است مگر آن که به وسیله حکومت، بتوانم حقی را اقامه کرده و باطلی را از میان بردارم.»
به همین دلیل در جواب عده ای که او را به تاسی از راه و روش معاویه در سیاست دعوت می کردند می فرماید: «سوگند به خدا، معاویه از من سیاستمدارتر نیست اما او حیله گر و جنایتکار است. اگر نیرنگ ناپسند نبود، من زیرک ترین افراد بودم ولی هر نیرنگی گناه و هر گناهی نوعی کفر و انکار است....»
بدون شک حکومت امام علی(ع) نمونه کامل و جامعی از شکل گیری یک نظام سیاسی بر اساس آموزه های اسلامی است. در حال حاضر نیز اگر مقامات و مدیران کردار و رفتار خود را تا حد امکان مطابق زندگی امیرالمومنین تنظیم نمایند تاثیر شگرفی در برقراری عدل، پیشرفت و برخورد با انواع و اقسام مفاسد خواهد گذاشت. به خصوص این که در سال های اخیر در کشور از انواع و اقسام سلطان ها در عرصه اقتصادی رونمایی شد و دادگاه های بسیاری نیز برای رسیدگی به جرائم و مفاسد آنها برگزار شده است اما عملاً تا رسیدن به عدالت واقعی راه بسیاری مانده است.
مطالعه کتاب ارزشمند نهج البلاغه نشان دهنده این است که حضرت علی(ع) تاکید بسیاری بر سالم زیستن کارگزاران نظام اسلامی داشته است. از ایشان روایات بسیاری درباره حساسیت و نحوه نظارت بر قضات، فرمانداران و والیان ذکر شده است. در ادامه ذیل چند محور رفتار امیرالمومنین در این باره شرح داده شده است.
حقوق متقابل مردم و حکومت
نکته مهم در حکومت حضرت علی(ع) عمل به حق و تکلیف به صورت همزمان از جانب مردم و از طرف حاکم جامعه اسلامی است. امام در این باره همیشه بر حقوق متقابل حکومت و مردم تاکید داشتند و می فرمایند: ای مردم، همانگونه که من بر شما حقی دارم، شما نیز بر من حق دارید. حق شما بر من آن است که همواره در رهنمودهای خالصانه نسبت به شما بکوشم. و در تأمین رفاه در زندگی همگانی، تمامی وسایل ممکن را فراهم سازم. و در تربیت و تعلیم همگان در سطح گسترده کوتاه نیایم. و در نظارت بر رفتار و کردار شما - بر نهج حق - پیوسته هوشیار و هشداردهنده باشم.
و أما حق من بر شما آن است که در پیمان خود نسبت به ولی امر وفادار باشید، و در کاستیها و ناهمگونیها که أحیاناً پیش می‌آید، خالصانه پیش‌قدم شوید، در حضور و غیاب دولتمردان در رفع و تذکر دادن به مسؤ‌ولین مربوط بکوشید. و دستورات صادره را در تمامی ابعاد سیاست گذاری دولت، با جان و دل پذیرا باشید و هرگاه - در پیش‌آمدها - فرا خوانده شوید، بی‌درنگ اجابت کنید.
حساسیت فراوان نسبت به بیت‌المال
امام علی(ع) تاکید ویژه ای بر تقسیم عادلانه بیت المال داشت. دقیقاً به همین دلیل بود که برخی از همان روز اول زمامداری حضرت، وقتی از شیوه حکومت داری وی مطلع شدند به مخالفانش پیوستند. نقل شده معمولاً امام(ع) بیت‌المال را بین مردم به شکل مساوی تقسیم می‌کرد و پس از خالی شدن بیت‌المال آن را جاروب می‌زد و در آن نماز می‌گذارد. عقیل چون از حضرت(ع) درخواست افزونی نمود، امام(ع) آهنی گداخته به دست او نزدیک کرد و با این عمل او به سمت معاویه متمایل شد.
ارتباط مستقیم با مردم
در حکومت امیرالمومنین رفتار فروتنانه یک اصل است و مردم حق داشتند با حاکم خود مستقیم و رو در رو سخن بگویند.
حضرت علی (ع) در این باره به یکی از فرمانداران خود می فرمایند: «در هر بامداد و شام ساعتی برای رسیدگی به امور رعیت معین کن و به سؤالات آن ها شخصاً جواب ده و نادان و گمراهشان را متوجه ساز، با دانشمندان در تماس باش، جز زبانت، واسطه ای و جز چهره ات ، حاجبی بین خود و مردم قرار مده.»
برخورد قاطع با کارگزاران فاسد
امام علی(ع) نسبت به رفتار کارگزاران در نظام اسلامی توجه ویژه داشت و بر آنها نظارت می کرد تا از مسیر حق و عدالت منحرف نشوند. امام علاوه بر نظارت پسینی، نوعی نظارت پیشینی نیز بر کارگزاران اعمال می کرد تا احیاناً وسوسه مال دنیا آنها را گرفتار نکند. در این باره اشاره به وقایع زیر مهم و حایز اهمیت است.
وقتی به امام خبر دادند که شریح بن الحارث( قاضى ) خانه اى به 80 دینار خریده او را احضار کرد و فرمود: به من خبر دادند که خانه اى با هشتاد دینار خریدهاى، و سندى براى آن نوشته اى و گواهانى آن را امضا کرده اند.
شریح گفت: آرى اى امیر مؤمنان، امام علیه السّلام نگاه خشم آلودى به او کرد و فرمود: اى شریح به زودى کسى به سراغت مى آید که به نوشته ات نگاه نمى کند و از گواهانت نمى پرسد، تا تو را از آن خانه بیرون کرده و تنها به قبر بسپارد. اى شریح اندیشه کن که آن خانه را با مال دیگران یا با پول حرام نخریده باشى که آنگاه خانه دنیا و آخرت را از دست داده اى.
حضرت در نامه به زیاد بن ابیه، جانشین فرماندار بصره، درباره خیانت به بیت المال هشدار می دهد و می فرماید: « همانا من، به راستى به خدا سوگند مى خورم، اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومى خیانت کردى، کم یا زیاد، چنان بر تو سخت گیرم که کم بهره شده و در هزینه عیال، در مانده و خوار و سرگردان شوى».
در نکوهش یکی از فرمانداران که از بیت المال سوء استفاده کرده بود فرمودند: « چگونه با اموال یتیمان و مستمندان و مؤمنان و مجاهدان راه خدا، کنیزان مى خرى و با زنان ازدواج مى کنى؟ که خدا این اموال را به آنان وا گذاشته و این شهرها را به دست ایشان امن فرموده است. پس، از خدا بترس و اموال آنان را باز گردان و اگر چنین نکنى و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم، تو را کیفر خواهم کرد که نزد خدا عذر خواه من باشد و با شمشیرى تو را مى زنم که به هر کس زدم وارد دوزخ گردید. سوگند به خدا اگر حسن و حسین چنان مى کردند که تو انجام دادى، از من روى خوش نمى دیدند و به آرزو نمى رسیدند تا آن که حق را از آنان باز پس ستانم و باطلى را که به دستم پدید آمده نابود سازم».
مقابه با رشوه و رشوه خواری
یکی از مظاهر فساد رواج رشوه خواری در جامعه است. امام علی علیه السلام به شدت نسبت به این موضوع حساسیت داشت. آن حضرت در این باره می فرمایند: « همانا ملتهای پیش از شما به هلاکت رسیدند به آن جهت که حق مردم را نپرداختند، پس دنیا را با رشوه دادن بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت کردند».
تاکید بر بکارگیری قضات پاکدست
قضات سالم و حق طلب نقش اساسی در ریشه کنی فساد و انحرافات در جامعه برعهده دارند. به جرات می توان گفت اگر نهادهای نظارتی و قضایی سالم باشند تاثیر مهم بر پیشرفت و توسعه آن کشور دارند.
امام علی(ع) در نامه ای به مالک اشتر با تاکید بر اهمیت جایگاه قاضی می فرمایند:« از میان مردم، برترین فرد نزد خود را براى قضاوت انتخاب کن، کسانى که مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد و برخورد مخالفان با یکدیگر او را خشمناک نسازد، در اشتباهاتش پافشارى نکند و بازگشت به حق پس از آگاهى براى او دشوار نباشد، طمع را از دل ریشه کن کند و در شناخت مطالب با تحقیقى اندک رضایت ندهد و در شبهات از همه با احتیاط تر عمل کند و در یافتن دلیل اصرار او از همه بیشتر باشد و در مراجعه پیاپى شاکیان خسته نشود، در کشف امور از همه شکیباتر و پس از آشکار شدن حقیقت، در فصل خصومت از همه برنده تر باشد، کسى که ستایش فراوان او را فریب ندهد و چرب زبانى او را منحرف نسازد و چنین کسانى بسیار اندکند. پس از انتخاب قاضى، هر چه بیشتر در قضاوت هاى او بیندیش و آنقدر به او ببخش که نیازهاى او بر طرف گردد و به مردم نیازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامى دار که نزدیکان تو، به نفوذ در او طمع نکنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در أمان باشد. در دستوراتى که دادم نیک بنگر که همانا این دین در دست بدکاران اسیر گشته بود که با نام دین به هوا پرستى پرداخته، و دنیاى خود را به دست مى آوردند».
همچنین حضرت علی بر نظارت و بی نیازی قضات تاکید داشتند. ایشان در این باره می فرمایند«پس از انتخاب قاضی هرچه بیشتر در قضاوتهای او بیندیش و آنقدر به او حقوق پرداخت کن که نیازهای او برطرف گردد تا به مردم نیازمند نباشد».
رهبر انقلاب هم در تاریخ 1370/4/5 در دیدار با مسئولان دستگاه قضایی و جمعی از قضات کشور به بیان مواردی از اجرای عدالت توسط امیرالمؤمنین علی(ع) نسبت به افراد سرشناس در دستگاه آن حضرت پرداختند و ضمن تأکید بر لزوم تصحیح تفکرات امروز و حرکت به سمت عدالت حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) فرموند: دستگاه قضایی حقیقتآ قابل مقایسه باقضاء در رژیم گذشته نیست. قضات ما امروز بر اساس دین و ایمان قضاوت می کنند. ما ادعا نمی کنیم که همانند امیرالمؤمین(ع) می توان کار کرد اما جهت حرکت باید به سمت عدالت آن حضرت باشد. زیرا در این صورت است که دستگاه قضایی مورد اعتماد و امید مردم خواهد شد.
اشاره به این موارد صرفاً بخشی از اصول حکومت داری در مکتب حضرت علی(ع) است.
حکومت کردن بر مبنای عدالت و حق طلبی موجب شده بعد از گذشت قرن ها، هنوز هم وقتی از نمونه بی عیب و نقص یک نظام سیاسی سخن به میان می آید نه تنها شیعیان بلکه بسیاری دیگر از مردم جهان به یاد امیرالمومنین می افتند. باشد که مقامات و مدیران جمهوری اسلامی نیز تاسی و پیروی بیشتر از ایشان را سرلوحه خود قرار دهند.
