خلیج فارس، خلیج فارس است!

 

امروز، روز ملی خلیج‌فارس است. همان‌روزی که بارها نامش را آرام زیر لب تلفظ کرده‌ایم: "خلیجِ_همیشگیِ_فارس" و برایش در شبکه‌های مجازی هشتگ زده‌ایم. همان خلیجی که هربار کسی نامش را خلیج عربی خوانده، سرخ شده‌ایم و در توییتر با تکرارِ انگلیسی کلمه -Persian Gulf_ خواسته‌ایم به همه –از ترامپ گرفته تا عرب‌های ساکنِ آن سوی خلیج- بگوییم اینجا "خلیج فارس" است، که دیر زمانی شاه صفوی از اشغال پرتغالی‌ها نجاتش داد. به مناسبت این روز، نگاهی بیاندازیم به خلیج فارس. این خلیج چه سرگذشتی داشته است؟

به گزارش ایران پلنر، خلیج فارس پیش از آنکه شاه عباس صفوی، با لشگرش آن را از دست پرتغالی‌ها رها کند، سرنوشت تلخی داشت. آلبوکرک –یکی از فرماندهان پرتغالی- جزایر خلیج‌فارس را یکی از سه ضلع قدرت‌نمایی می‌دانست و بر این باور بود اگر یک کشور بتواند مالاگا، عدن و هرمز را در اختیار بگیرید بر تمام تجارت دنیا حکم‌رانی خواهد کرد.

سال 1622 اما خواسته آلبوکرک به تحقق کامل نرسید. شاه عباس صفوی با لشگری به رهبری امام قلی‌خان، توانست تمام هرمز را با کمک نیروهای انگلیسی از چنگ پرتغالی‌ها درآورد. 10 اردیبهشت نیز سالگردی برای همان روز است؛ روزی که سرنوشت جزایر ایران و خلیج فارس را تغییر داد.

انگلیسی‌ها که در این پیروزی به ایران کمک کرده بودند، با این‌که خودشان نیز بر هرمز چشم داشتند اما به قدرت ایران در منطقه اذعان کردند. آن‌ها ایران را تنها رقیب قدرتمند عثمانی‌ها می‌دانستند. بر همین اساس، در عهدنامه سال 1809 که در 1812 به طور مبسوط نگاشته شد، حاکمیت ایران بر تمام خلیج فارس به رسمیت شناخته شد. انگلیسی‌ها در حالی بر حاکمیت ایران بر خلیج فارس باور داشتند که در آن‌ سال‌ها خودشان درحال تبدیل شدن به ابرقدرتی در جهان بودند.

از آن زمان تا کنون منطقه هرمز و خلیج فارس در اختیار ایران است. هرچند که تلاش برای آبادانی هرمز و جزایر آن بالا و پایین‌های زیادی داشته، اما تاریخچه منطقه و روزگاری که بر آن گذشته خود گواهی بر اهمیت خلیج فارس است.

نامِ "خلیج فارس" در تاریخ

پر بیراه نیست که تاریخ‌نگاران و پژوهش‌گران نامخلیج فارس را نامی تاریخی و ریشه‌دار برای این دریا می‌دانند.

اولین‌بار هخامنشیان بودند که دریای پهناور جنوب ایران را "پارسا درایا" یا "دریای پارس" نامیدند. حدود العالم نیز به عنوان قدیمی‌ترین کتاب جغرافیایی به زبان فارسی با قدمت هزار سال نیز از خلیج پارس نام برده‌است. استفاده از نام پارس تنها به مورخین شرقی محدود نمی‌شود؛ فلاویوس آریانوس، بطلمیوس، هرودت و غیره نیز این دریا را با عناوینی مثل "سینوس پرسیکوس" و "ماره پرسیکوم" می‌شناختند.

ابن فقیه، ابن رسته، ابوریحان بیرونی و ابن بطوطه نیز از کسانی‌اند که از بحر فارس، خلیج‌الفارسی و یا دریای پارس استفاده کرده‌اند. نام‌های Persian Gulf، Persique Golf و Persidsk Zalir در متون قدیم غربی نیز جای پای نام “فارس” را بر این دریا محکم‌تر می‌کند.

محمد فقیه یکی از پژوهشگرانی است که با توجه به بررسی متن قراردادهای تاریخی میان ایران با کشورهای عربی یا اروپایی، می‌گوید "هر کجا که نامه از پهنه آبی جنوب ایران به میان آمده، با نام خلیج فارس همراه بوده است".

به کار بردن نام خلیج فارس حتی به پیش از آزادسازی هرمز از دست پرتغالی‌ها برمی‌گردد. از سال‌های 1507 تا 1960 به یقین، در تمام قراردادها و عهدهایی که میان ایران و پرتغالی‌ها، انگلیسی‌ها، اسپانیایی‌ها، فرانسوی‌ها، بلژیکی‌ها، روس‌ها، آلمانی‌ها و غیره، به زبان‌های مختلف از نام خلیج فارس استفاده شده است.

در دوره معاصر نیز، خلیج فارس همان خلیج فارس ماند و در زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسوی و ترکی به ترتیب خلیج‌الفارسی، PersianGulf، Golfpersique و FarhorFarzi نگاشته شد. با این حال پس از تاریخی، تلاش شد تا نام این خلیج به عربی شناخته شود.

سرچارلز بلگریو که نماینده سیاسی انگلیس در خلیج فارس بود در 1334 در مقاله‌ای در مجله‌ای عربی نوشت: "خلیج‌فارس که اعراب آن را خلیج عرب گویند". او در 1345 نیز در کتایش بار دیگر از وصف عربی برای این خلیج استفاده کرد.

شاید این یکی از نقاط شروعی بود تا ملی‌گرایان عربی باورهای پان‌عربی را گسترش دهند و جمال عبدالناصر به‌عنوان سردمدار این باور از نام جعلی خلیج عربی استفاده کند. اتحادیه عرب حتی استفاده از این نام را به شکل بخشنامه‌ای درآورد و به همه کشورهای عربی ابلاغ کرد.

حتی اتحادیه عرب از سال 1946 نام به کار بردنِ نام خلیج فارس را برای عرب‌زبان‌ها ممنوع کرد. هرچند که سال‌ها ایران در برابر چنین اقدامی سکوت کرده بود، اما در نهایت با گسترش رسانه‌ها، ایرانی‌ها توانستند صدای اعتراضشان را درباره نام خلیج عربی به گوش جهان برسانند.

برای مثال، وقتی اطلس جهانی نشنال جئوگرافیک که از 1888 میلادی تا 1383 هجری از نام خلیج‌فارس استفاده می‌کرد، در این سال نام جدیدی را در کنار نام بین‌المللی خلیج فارس نشاند که خشم و اعتراض زیادی را ایجاد کرد. فعالان اجتماعی آنقدر این اعتراض را ادامه دادند که مدیر مسئول این مجله از ایران عذرخواهی کرد.

در پی همه این تحولات بود که دولت تصمیم گرفت تا 10 اردیبهشت را روز ملی خلیج فارس نام‌گذاری کند و آن را در تقویم ملی بگنجاند.

در سال‌های اخیر، هرچند دیگر کشورهای جهان و سازمان‌های بین‌المللی همچنان از نام اصلی و کهن خلیج فارس در مکاتبات، متون و مکالمات رسمی‌اشان استفاده می‌کنند و و سازمان ملل متحد تا به‌حال چندین‌بار بر نام خلیج فارس روی این آبراه جنوبی تاکید کرده‌، اما بسیاری اوقات نیز این اصل زیرپا گذاشته شده‌است که شاید یکی از بدترین اشکال آن که بازتاب گسترده‌ای داشت، در سخنرانی دانالد ترامپ به چشم آمد.

با وجود همه این اتفاق‌ها، امروز روز خلیج فارس است و ما خوب می‌دانیم که خلیج فارس یعنی جزیره زیبای کیش، هرمزگان، قشم، هرمز، ابوموسی و وسعتی که در آن هتل‌های زیبا، راه‌های بکر و... قرار دارد. روز خلیج فارس بر ما مبارک.